Letërsia nuk është vetëm art i fjalës – ajo është rrëfimi i plagëve të shpirtit, i dritës dhe errësirës që secili shkrimtar bart brenda vetes. Disa autorë nuk e fshehin këtë, madje e lënë shpirtin të bërtasë përmes personazheve, emrave dhe fateve që krijojnë. Këta janë mjeshtrat e rrëfimit të së vërtetës së fshehur, të atyre që e mbajnë pasqyrën drejt vetes por e paraqesin si roman, tragjedi apo mit filozofik.
Fjodor Dostojevski, i cili njohu vuajtjen si dënim, varfëri, dhe më pas varësinë nga bixhozi, e shndërroi veten në një simfoni karakteresh që bartnin anët më të errëta e më ndriçuese të shpirtit të tij. Ka një teori e hollë e cila sugjeron se ai emërton personazhet e tij më të errët me emrin e tij – Fjodor. Fjodori në Vëllezërit Karamazov është babai më i poshtër dhe më i degjeneruar, një hije e karakterit që lexuesi e urren natyrshëm. Ndërsa Alyosha, engjëlli i romanit, “rreze drite në një botë të errët”, mban emrin e birit të tij të vdekur – një përjetësim i dashurisë dhe humbjes. Ai i dha jetë Alyoshës si një dritë që nuk mundi ta mbante në botën reale.
Dostojevski gjithashtu krijoi Ivanin dhe Alyoshën – dy shtylla të filozofisë morale dhe shpirtërore – sepse ai ishte të dy, njëherazi: Ivan, që lëkundet mes humbjes së besimit dhe zbrazëtisë intelektuale, dhe Alyosha, që beson pavarësisht gjithçkaje. Ai jetonte në tensionin e këtyre dy botëkuptimeve, dhe si i tillë, mund t’i shkruante me thellësi që vetëm ai e njihte.
Ai madje shkroi edhe për varësinë e tij ndaj bixhozit në romanin I Lojtari (Игрок) për të shlyer borxhet që i kishte krijuar po nga loja – një qark mbyllës emocional dhe ekonomik. Ai shkroi për të shpëtuar, por edhe për të rrëfyer.
Në anën tjetër të pasqyrës, kemi Jane Austen, e cila, ndryshe nga Dostojevski, emërtoi personazhet e saj më të dashur, më të përzemërt, me emra që i përngjanin emrit të saj – Jane. Jane Bennet në Krenari dhe Paragjykim është e butë, e ndershme, e bukur në shpirt dhe trup. Austen, ndoshta me modestinë që e karakterizonte, pa veten në këtë ndjenjë të dëlirë. Ajo nuk shkroi tragjedi, por dashuri të vërteta, që buronin nga një dëshirë për drejtësi emocionale.
Dante Alighieri, pas përbuzjeve, refuzimeve dhe dënimit nga vendlindja e tij, u hakmor me mjeshtëri letrare: ai i vendosi armiqtë e tij realë në rrathët e Ferrit në Komedia Hyjnore. Çdo njeri që e kishte fyer apo tradhtuar, u bë pjesë e dënimit të përjetshëm në një univers që vetëm ai mund ta ndërtonte – Ferri i Dantes nuk ishte vetëm mitologji, por një dokument i gjallë i hakmarrjes poetike.
William Shakespeare, në Macbeth, u zhyt në thellësitë më të errëta të shpirtit njerëzor – vrasja, ambicia, shtrigat, një teatër i brendshëm që rrjedh nga një botë ku morali është i përmbysur. Dhe kur njerëzit kërkuan më shumë nga ai, ai nuk mund të ndalonte – tragjedia u bë gjuha e tij. Me Hamletin, ai shkroi ndoshta tragjedinë më personale, një reflektim i humbjeve të jetës së tij. Shpirti i princit që nuk vendos dot, flet për dhimbje të papërtypshme.
Albert Camus, që pa absurditetin në çdo cep të ekzistencës, krijoi mitin e Sisyphus-it – që e shtyn gurin në majë të kodrës përjetësisht. Një metaforë e bukur dhe e tmerrshme e vetë jetës, ku luftojmë pa kuptim, por duhet të gjejmë arsyen për të buzëqeshur mes absurditetit. Camus nuk e pa filozofinë si teori, por si mbijetesë.
Lev Tolstoy, që shkroi Lufta dhe Paqja, ndoshta nuk e dinte nëse pesha më e madhe ishte ajo e temës apo ajo e durimit të lexuesve. Në Anna Karenina, ai u tregua i aftë në shkatërrimin e një karakteri gruaje me aq mjeshtëri, sa që e bëri romanin një studim mbi dhimbjen, tradhtinë dhe rrënimin emocional. Tolstoy ishte “i mirë” në rrëzimin e idealit dhe nënshtrimin e tij ndaj realitetit.
Edgar Allan Poe, në Zemra tregimtare, nuk e ndalte dot zërin e brendshëm që rrihte në kraharorin e fajit – një zë që vetëm ai e dëgjonte. Poe përballonte traumat e jetës përmes rrëfimeve ku realja dhe fantastikja bëhen një. Në Rënia e Shtëpisë së Usherëve, ai nuk e bëri shtëpinë horrorin – por familjen. Ai e shndërroi dramën familjare në tmerrin e vërtetë, më shumë se çdo përbindësh.
Franz Kafka, që u shndërrua në një insekt, jo sepse i donte metaforat, por sepse ndjente se ishte emocionalisht i përjashtuar – një vetmi që e hante përbrenda. Ai nuk e ndërtoi metaforën, ai jetoi në të.
Oscar Wilde, i mahnitshëm dhe tragjik, krijoi Dorian Gray-in – një djalosh të bukur, hedonist, të pabesë, sepse edhe ai vetë luftonte me pamjen dhe pranimin. Shkëlqimi i jashtëm fsheh krisjen e brendshme.
Mikhail Bulgakov, në Mjeshtri dhe Margarita, solli një djall me formën e një bande absurde: një vrasës, një vampir dhe një mace që pinte vodka – Behemoth. Ai tregoi se bota është më e tolerueshme ndaj të ligës sesa ndaj së vërtetës. Ai e bëri djallin më të butë se njerëzit, sepse bota është më e çuditshme se fantazia.
Në fund, çdo shkrimtar është vetja në copëza të shpërndara në faqet e librave të tyre. Ata nuk shkruajnë vetëm personazhe – ata shkruajnë veten në personazhe. Dhe ndonjëherë, ne i lexojmë për t’u arratisur nga bota, por ata shkruajnë për të shpëtuar veten.
