“Omnes viae Romam ducunt.”
Të gjitha rrugët çojnë në Romë – një thënie që nuk përshkruan vetëm hartën e botës së lashtë, por rrjedhën e vetë qytetërimit. Sepse Roma nuk është qytet, por kujtesë; nuk është thjesht perandori, por këngë – një këngë që s’ka pushuar kurrë së kënduari.
HIMNI I THEMELIMIT: QYTETI QË U NGJIZ NË GJAK DHE LEGJENDË
Në vitin 753 para Krishtit, thuhet se dy vëllezër, Romuli dhe Remi, të ushqyer nga një ujkeshë, vunë gurët e parë të një qyteti që do të formonte fatin e botës. Por më shumë se legjendë, kjo ishte një metaforë për përzierjen e dhunës dhe shenjtërisë që do ta shoqëronte Romën për shekuj.
“Carmen Arvale” – një nga këngët më të vjetra romake, këndohej nga vëllezërit Arvalë për të bekuar tokën. Teksti i saj arkaik, me fjalë të pakapshme për veshin modern, mbante ritmin e një shoqërie që i lutej jetës në mes të luftës.
“Enos Lases iuvate!”
(O Perëndi të lashta, ndihmoni!)
Ky ishte fillimi: një lutje në kor, për t’i mbijetuar vitit që vjen.
KULTURA SI ARMË: POETËT E PËRNDISUAR
Roma nuk e sundoi vetëm botën me shpata, por edhe me fjalë. Në shekullin e parë para Krishtit, Virgjili, Horaci dhe Ovidi krijuan themelet e letërsisë perëndimore. Por më shumë se shkrimtarë, ata ishin arkitektë të shpirtit romak.
Virgjili, në Eneidën, nuk shkroi thjesht një poemë epike, por një urdhër moral për Romën e re të Augustit. Ai e filloi:
“Arma virumque cano…”
(Armët dhe burrin këndoj…)
Ishte këngë, por me qëllim: të ndërtojë identitet.
Në të njëjtën kohë, këngët e qytetit – “Carmina Convivalia” – këndoheshin në darka nga pleqtë dhe të rinjtë, ku përziheshin historitë e lavdisë me dëshirat e trupit. Një romak i thjeshtë dinte përmendësh më shumë vargje se sa urdhra ushtarake.
DASHURITË NË HESHTJE: EROTIKA E RRUGËVE
Dashuria në Romë nuk ishte as sentimentale dhe as turpshme. Ajo ishte e thjeshtë, por plot nënkuptime. Muret e Pompeit janë ende të mbushura me mbishkrime dashurie, që sfidojnë edhe sonetet më moderne:
“Amo te ama me”
(Unë të dua, më duaj!)
Në Romë nuk duhej një dhuratë për të dashuruar – mjaftonte një shikim në Forumin Roman, ose një not në lumin Tiber. Një romake e kohës së Ovidit dinte të përdorte buzëqeshjen si mjet për të fituar më shumë se çdo fjalim.
Në “Ars Amatoria”, Ovidi i mësonte të rinjtë jo vetëm si të dashuronin, por si të krijonin një art nga vetë marrëdhënia:
“Ut ameris, amabilis esto.”
(Që të të duan, bëhu i denjë për dashuri.)
QYTETI QË KËNDON ME HIJE: RRËZIMI QË MBETI NË KËMBË
Me rënien e Perandorisë Perëndimore në vitin 476 pas Krishtit, shumë qytete humbën zërin. Por Roma, në vend të heshtte, filloi të këndojë më ngadalë – si një gjysh i urtë që rrëfen përralla. Kisha mori vendin e Senatit, dhe këngët gregoriane mbushën atë boshllëk me lutje që dridhnin dritaret e kohës.
Kënga u shndërrua në psalme, por fryma mbeti: ajo e përjetësisë.
ROMA SOT: KU ZËRI I LASHTË VAZHDON TË RILINDË
Sot, rrugët e Romës janë të njëjtat, por të mbuluara me hapa të tjerë. Në një kafe pranë Piazza Navona, një violinist luan pjesë nga Vivaldi, ndërsa mbi shpatullat e Koloseut bien dritat e turistëve.
Por qyteti s’ka ndryshuar. Sepse ajo që ndryshon është koha – Roma mbetet, si një këngë që përshtatet me çdo epokë, por nuk e ndërron melodinë.
Kur thonë “të gjitha rrugët çojnë në Romë,” e kanë fjalën për diçka më të thellë se hartat. Çdo rrugë që ndjek artin, poezinë, dashurinë, filozofinë, gjithçka që njeriu ka ndërtuar për të mos qenë vetëm, të çon në të njëjtin vend: në qytetin që s’është më qytet, por kuptim.
Sepse Roma është fjala që nuk u tha, kënga që nuk u harxhua, dhe rruga që gjithmonë të çon te vetja.
